"Κ": Οι ριζικές αλλαγές στα ελληνοτουρκικά τα τελευταία 50 χρόνια
«Όλα τριγύρω αλλάζουνε και όλα τα ίδια μένουν», επιμένει να τραγουδά ο Νίκος Παπάζογλου. Αυτή η αίσθηση υπάρχει με τα ελληνοτουρκικά. Εντάσεις, απειλές, τουρκικές διεκδικήσεις, συνθέτουν το βασικό σκηνικό των τελευταίων πενήντα ετών. Σε πολλά σημεία, όμως, έχουμε ριζική αλλαγή των δεδομένων εν συγκρίσει προς το 1974. Επί παραδείγματι, η διαμάχη για τα όρια των νατοϊκών στρατηγείων που μας ταλάνιζε επί δεκαετίες μετά την επανένταξή μας στο ΝΑΤΟ, είναι πλέον παρωχημένη. Αντιθέτως, έχει δημιουργηθεί ένα καινούργιο μείζον θέμα, το μεταναστευτικό.
Του Άγγελου Συρίγου ■ 17 Νοεμβρίου 2024
Ας ξεκινήσουμε με τη διαμάχη για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Ξεκίνησε το 1974 από το πετρέλαιο. Σήμερα ουδείς σκέφτεται να ψάξει για υδρογονάνθρακες στο Αιγαίο. Στις δεκαετίες που πέρασαν απεδείχθη ότι ο πραγματικός πλούτος του Αιγαίου είναι το φυσικό του περιβάλλον (που φέρνει και τον τουρισμό). Στο Αιγαίο μεγαλύτερη σημασία από την υφαλοκρηπίδα έχει πλέον η οριοθέτηση της ΑΟΖ. Ο λόγος είναι τα θαλάσσια αιολικά πάρκα δηλαδή το μέλλον στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Σήμερα μπορούν να χωροθετηθούν μόνον εντός των χωρικών υδάτων, στα 6 ν. μίλια. Ένα δάσος ανεμογεννητριών γύρω από τα νησιά θα προκαλεί σοβαρή οπτική όχληση. Τα πάρκα ανεμογεννητριών πρέπει να βρίσκονται πέραν των χωρικών υδάτων, στην ΑΟΖ, εκεί που μεγάλα αιολικά πεδία μένουν ανεκμετάλλευτα.
Η σημασία της υφαλοκρηπίδας παραμένει ισχυρή στην ανατολική Μεσόγειο που δεν μας απασχολούσε ως θέμα το 1974. Αυτό θέτει μία νέα, εξαιρετικά σημαντική παράμετρο: εμπλέκονται άμεσα και τρίτα κράτη. Παράλληλα, οι προοπτικές για εκμετάλλευση δεν περιορίζονται μόνον στους υδρογονάνθρακες. Στον βυθό της ανατολικής Μεσογείου υπάρχουν πολύτιμα μέταλλα. Είναι θέμα χρόνου η τεχνολογία να καταστήσει εφικτή την εκμετάλλευσή τους. Επομένως, η ελληνοτουρκική διαμάχη για την υφαλοκρηπίδα δεν τελειώνει το 2050, οπότε θεωρητικά σταματά η χρήση υδρογονανθράκων στην παραγωγή ενέργειας. Θα συνεχιστεί για τα μεταλλεύματα του βυθού.
Η χάραξη της εξωτερικής πολιτικής πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν τα νέα δεδομένα. Η καθιέρωση εθιμικών κανόνων που εν πολλοίς ταυτίζονται με αυτούς της Συμβάσεως, η καθολική υιοθέτηση της αιγιαλίτιδας ζώνης των 12 ν. μιλίων, η σχετική νομολογία για το δικαίωμα των νησιών σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ έχουν ενισχύσει κατά πολύ την ελληνική θέση ενώ αντιθέτως έχουν καταστήσει πιο αδύναμη την τουρκική.
Σε αυτά τα 50 έτη η Τουρκία αυγάτισε τις διεκδικήσεις της. Μέχρι το 1978 είχε θέσει έξι θέματα (αποστρατικοποίηση, οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας, αύξηση χωρικών υδάτων, διαφορά εύρους χωρικών υδάτων και εναερίου χώρου, όρια FIR Αθηνών, όρια Ζώνης Έρευνας Διασώσεως). Από το 1996 και μετά προσέθεσε άλλα τρία θέματα (διεκδίκηση μικρών νησιών που δεν αναφέρονται ρητώς σε διεθνείς συνθήκες, τουρκο-λιβυκό μνημόνιο, απαίτηση για «επιστροφή» μεγάλων ελληνικών νησιών διότι η Ελλάδα παραβιάζει το καθεστώς αποστρατικοποιήσεώς τους).
Μεγάλες αλλαγές σημειώθηκαν και στους κανόνες του δικαίου της θάλασσας. Το 1974 υπήρχε μεγάλη ρευστότητα. Είχε μόλις αρχίσει τις εργασίες της η Τρίτη Συνδιάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας που είχε αναλάβει να εκπονήσει ένα νέο σχετικό συμβατικό κείμενο. Κάποια κράτη είχαν χωρικά ύδατα 3 ν. μιλίων και κάποια άλλα 200 ν. μιλίων. Ούτε ήταν σαφές εάν το δικαίωμα στην υφαλοκρηπίδα εξαρτάτο από το βάθος, από τη γεωμορφολογία του βυθού ή από την απόσταση από τις ακτές. Δεν υπήρχε ο θεσμός της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ).
Το 1982 τα κράτη κατέληξαν στη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας που ετέθη εν ισχύι το 1994. Αυτό είχε κατακλυσμιαίες συνέπειες. Καθιερώθηκε ο θεσμός της ΑΟΖ. Η αιγιαλίτιδα ζώνη των 12 ν. μιλίων κατέστη καθολικός κανόνας. Μοναδικό πλέον κριτήριο για να διεκδικήσει ένα κράτος δικαιώματα επί της υφαλοκρηπίδας του είναι η απόσταση από τις ακτές έως τα 200 ν. μίλια. Το πιο σημαντικό: οι κανόνες του εθιμικού δικαίου άρχισαν να συγκλίνουν με αυτούς της Συμβάσεως για το Δίκαιο της Θάλασσας. Σήμερα είναι περιορισμένης σημασίας το γεγονός ότι η Τουρκία δεν υπέγραψε τη Σύμβαση του 1982 για το Δίκαιο της Θάλασσας. Δεσμεύεται από τους εθιμικούς κανόνες του διεθνούς δικαίου που πλέον έχουν περίπου το ίδιο περιεχόμενο.
Στη ασφάλεια του διεθνούς δικαίου έχει συμβάλλει και η σχετική νομολογία. Το 1974 είχαμε μόνον μία υπόθεση δικαστικής οριοθετήσεως υφαλοκρηπίδας. Το 2024 έχουμε περίπου 30 υποθέσεις θαλασσίων οριοθετήσεων από διεθνή δικαστήρια. Έχει δημιουργηθεί συγκεκριμένη μεθοδολογία τριών σταδίων για θαλάσσιες οριοθετήσεις που ακολουθείται πλέον πιστά από όλα τα δικαστήρια. Είναι επίσης νομολογιακός κανόνας ότι τα νησιά κατ’ αρχήν δικαιούνται υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ. Μόνον σε ελάχιστες περιπτώσεις (και λόγω εξαιρετικών γεωγραφικών συνθηκών) τα δικαστήρια δεν έδωσαν δικαιώματα επί υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ σε κάποια πολύ μικρά και απομακρυσμένα νησιά (πάντα δίνουν όμως χωρικά ύδατα 12 ν. μιλίων). Το ερώτημα δεν είναι πλέον εάν τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ αλλά πόση υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ έχουν.
Η χάραξη της εξωτερικής πολιτικής πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν τα νέα δεδομένα. Η καθιέρωση εθιμικών κανόνων που εν πολλοίς ταυτίζονται με αυτούς της Συμβάσεως, η καθολική υιοθέτηση της αιγιαλίτιδας ζώνης των 12 ν. μιλίων, η σχετική νομολογία για το δικαίωμα των νησιών σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ έχουν ενισχύσει κατά πολύ την ελληνική θέση ενώ αντιθέτως έχουν καταστήσει πιο αδύναμη την τουρκική.
*Ο Άγγελος Συρίγος είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου & Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, βουλευτής ΝΔ στην Α΄ Αθηνών.
