TA ΝΕΑ ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ: ΕΣΕΙΣ ΠΟΙΟ ΒΙΒΛΙΟ ΘΑ ΣΩΖΑΤΕ ΩΣ ΝΑΥΑΓΟΣ; Την "Οδύσσεια" σε μετάφραση Μανόλη Χατζηγιακουμή
Βρίσκεις λέξεις μοναδικές που δεν τις χρησιμοποιούμε σήμερα. Μία τέτοια είναι η λέξη «ἄορ». Σημαίνει το ξίφος. Χάθηκε από τον λόγο μας στο πέρασμα 28 αιώνων. Στην Οδύσσεια, όμως, είναι συχνή (στην Ιλιάδα συχνότερη…). Το ἄορ είναι συνήθως «ἀργυρόηλον». Εδώ τα πράγματα είναι λίγο πιο εύκολα στην κατανόηση του αρχαίου κειμένου. Μας βοηθά και η ευαγγελική φράση του Θωμά: «καὶ βάλω τὸν δάκτυλόν μου εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων». Άρα το ἄορ έχει αργυρούς «ήλους», καρφιά δηλαδή. Υπάρχουν και φράσεις πολύ πιο απλές. Δεν χρειάζεται να ανατρέξεις στο σύγχρονο κείμενο για να τις καταλάβεις: «ἄορ ὀξὺ λαβών» δηλαδή πήρε το οξύ, το κοφτερό ξίφος.
Του Άγγελου Συρίγου ■ 2 Αυγούστου 2025
Στο ερώτημα: ποιο βιβλίο θέλω να έχω μαζί μου, εάν ναυαγούσα σε ένα ερημονήσι; η απάντηση είναι απλή. Ένα βιβλίο που δεν τελειώνει ποτέ. Η Οδύσσεια είναι ένα τέτοιο βιβλίο. Και συμπτωματικώς (αφού μιλάμε για ναυάγιο σε ερημονήσι) ο Οδυσσέας είναι και το αρχέτυπο του ναυαγού. Ο Οδύσσεια πρωτίστως επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη είναι η αγάπη για την πατρίδα – ο καπνός που βγαίνει από τη γη της πατρίδας (καπνὸν ἀποθρώσκοντα νοήσαιμι πατρὶς ἀπὸ γαίης). Σε αυτό το ταξίδι του ο Οδυσσέας είναι τολμηρός αλλά και τρωτός. Ψεύδεται, παραπλανά, αμφιταλαντεύεται, αλλά συνεχίζει. Με αντοχή, πείσμα (ατελείωτο πείσμα) και σοφία πολεμά τα σφάλματά του, τη μοίρα του και τις δυσκολίες που του στέλνουν οι Θεοί. Η Οδύσσεια είναι το ταξίδι του Ανθρώπου στην Πατρίδα του.
Εκείνο που κάνει συναρπαστικό αυτό το ταξίδι είναι η παράθεση του αρχαίου κειμένου δίπλα στο νεοελληνικό. Η μετάφραση είναι ένα από τα τελευταία δώρα που μου έκανε ο πολυτάλαντος (πολύτροπος ή πολύφρων κατά τον Όμηρο) Δάσκαλος μου Μανόλης Χατζηγιακουμής. «Η μετάφραση δεν πρέπει να είναι στεγνή» μας έλεγε, «δεν πρέπει όμως και να είναι εξεζητημένη!»
Το κείμενο της Οδύσσειας δεν χρειάζεται να το «τρέξεις», να το «βιάσεις». Ξέρεις εκ των προτέρων ότι ο Οδυσσέας επέστρεψε στην πατρίδα· ότι ο γερασμένος σκύλος του Άργος αφού τον αναγνώρισε, «ἔλαβεν θάνατος μέλανος ὕπνου»· ότι εξόντωσε τους μνηστήρες· ότι ο Οδυσσέας μίλησε στην Πηνελόπη δακρύζοντας αμήχανος (ἀμηχανέεσκε δάκρυα)· ότι η Πηνελόπη τον δέχθηκε παρά την πίκρα της και τα ερωτηματικά. Όλα αυτά είναι γνωστά. Αλλά (παραφράζοντας τον Καβάφη) δεν έχει σημασία το τέλος του ομηρικού έπους. Η ίδια η ανάγνωση της Οδύσσειας είναι το ταξίδι.
Εκείνο που κάνει συναρπαστικό αυτό το ταξίδι είναι η παράθεση του αρχαίου κειμένου δίπλα στο νεοελληνικό. Η μετάφραση είναι ένα από τα τελευταία δώρα που μου έκανε ο πολυτάλαντος (πολύτροπος ή πολύφρων κατά τον Όμηρο) Δάσκαλος μου Μανόλης Χατζηγιακουμής. Η απόδοση του αρχαίου κειμένου στα νέα ελληνικά είναι κέντημα. Ακρίβεια στις λέξεις, πειθαρχία στον λόγο. «Η μετάφραση δεν πρέπει να είναι στεγνή» μας έλεγε, «δεν πρέπει όμως και να είναι εξεζητημένη!» (ούτε συζήτηση να μην αποδίδει ορθά το κείμενο…). Στου Ασφενδιού, στο ημιερειπωμένο χωριό της μητέρας του στην Κω που ο ίδιος ανέστησε, οι κάτοικοι λένε για τα χρόνια που έκανε τη μετάφραση. Καθόταν σε ένα τραπεζάκι δίπλα στα συνεργεία που δούλευαν την πέτρα και αποκαθιστούσαν τα μισογκρεμισμένα σπίτια του χωριού. Από κάτω η θάλασσα, άλλοτε ως κυμαίνον (κυματώδες) και άλλοτε ως σιγῶν πέλαγος.
Δεν περιμένω όμως να ναυαγήσω. Πολλά βράδια παίρνω το χοντρό βιβλίο και ανοίγω κάπου τη σελίδα τυχαία. Διαβάζω το αρχαίο κείμενο. Στις (πολλές, δυστυχώς) άγνωστες λέξεις, στέκομαι. Κοιτάζω τη μετάφραση Χατζηγιακουμή. Ξαναγυρίζω στο πρωτότυπο. Επιστρέφω στη νεοελληνική μετάφραση να συλλάβω τη σημασία του αποσπάσματος. Προσπαθώ να συνδέσω τις άγνωστες λέξεις με έννοιες που έχουν διατηρηθεί στη σημερινή μορφή της γλώσσας μας. Ομήρου Οδύσσεια. Ένα αρχαίο ταξίδι του νου για τον άνθρωπο, την αγάπη για την πατρίδα του, τον αγώνα του που δεν τελειώνει ποτέ· ένα ταξίδι στη γλώσσα μας.
*Ο Άγγελος Συρίγος είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου & Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, βουλευτής ΝΔ στην Α΄ Αθηνών.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ.
